Gwara Górali Żywieckich - jej historia i znaczenie.

Gwary Żywiecczyzny od lat stanowią obiekt zainteresowań językoznawców, którzy badają ich unikalne cechy oraz różnorodność. Pierwsze próby opisania słownictwa tego regionu podjęto już w XIX wieku, czego efektem były dwa słowniki gwarowe: jeden opracowany przez Izydora Kopernickiego, a drugi – wydany w 1891 roku przez Leona Rzeszowskiego. Kolejny ważny krok w dokumentacji językowej Żywiecczyzny stanowi słownik Stefana Ramułta, powstały pod koniec XIX wieku, ale opublikowany dopiero w 1930 roku.

Położenie i klasyfikacja dialektologiczna

Gwary Żywiecczyzny są częścią dialektu małopolskiego, a dokładniej gwar południowowomałopolskich. Zgodnie z klasyfikacją Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka, obszar ten obejmuje pasmo górskie i zachodnią część Pogórza. Badacze podkreślają, że południowa część regionu zalicza się do Małopolski górskiej, natomiast północna – do Pasa Pogórza. Podobne rozgraniczenie można odnaleźć w Atlasie Językowym Polskiego Podkarpacia autorstwa Mieczysława Małeckiego i Kazimierza Nitscha.

Różnorodność językowa i wpływy sąsiednich gwar

Gwary Żywiecczyzny są wyjątkowo zróżnicowane, co wynika zarówno z ukształtowania terenu, jak i kontaktów językowych z sąsiednimi obszarami. Od zachodu graniczą z gwarami Śląska Cieszyńskiego, od wschodu z gwarą orawską, a od południa z gwarą podhalańską. Na ich kształt miały wpływ również języki obce – czeski, słowacki, niemiecki, węgierski czy ruski – co jest efektem burzliwej historii regionu i jego pogranicznego położenia.

Cechy fonetyczne gwar Żywiecczyzny

Gwary Żywiecczyzny zachowały wiele charakterystycznych cech dialektu małopolskiego, takich jak:

Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. „wujeg Jonek” zamiast „wujek Janek”.

Mazurzenie, np. „miesiącka” zamiast „miesiączka”, „zoden” zamiast „żaden”. Występuje tu również siakanie (np. „śklonki” zamiast „szklanki”).

Samogłoski pochylone, gdzie dawne „a” brzmi jak „o”, np. „kowołek” (kawałek), oraz przejście dawnej samogłoski „e” w „y”, np. „śniyga” (śniegu).

Akcent inicjalny, charakterystyczny dla południowej Żywiecczyzny, np. „z|abili” (zabili), „n|awarzyj” (nawarzyć).

Zastępowanie końcowego „-ć” w bezokolicznikach jotą, np. „musieli robij” zamiast „musieli robić”.

Różnice regionalne

Krystyna Holly, badając fonetykę gwar Żywiecczyzny, wyróżniła trzy części regionu:

1. Południowo-wschodnią, charakteryzującą się wyraźnym wpływem gwary podhalańskiej.

2. Południowo-zachodnią, z cechami przejściowymi między Małopolską a Śląskiem.

3. Północną, gdzie wpływy śląskie są bardziej widoczne.

Różnice te dotyczą m.in. wymowy samogłosek nosowych, zakresu labializacji „o”, czy stopnia uproszczenia końcowego „-ch” w „-k”.

Słownictwo i wpływy obce

Słownictwo gwar Żywiecczyzny w dużej mierze odzwierciedla tradycyjne zajęcia mieszkańców regionu, w tym pasterstwo. Często są to wyrazy pochodzenia obcego, np. „baca” (z rumuńskiego), „gazda” (z węgierskiego), „hola” (ze słowackiego), czy „pucierka” (z niemieckiego). Nie brakuje również zapożyczeń typowych dla sąsiednich gwar śląskich, jak „putek” (ojciec chrzestny) czy „mastol” (stajnia).

Gwary Żywiecczyzny, zróżnicowane i bogate w historyczne oraz językowe wpływy, są unikalnym dziedzictwem kulturowym regionu. Ich badanie dostarcza nie tylko wiedzy o przeszłości języka, ale również pozwala lepiej zrozumieć tradycje i historię Żywiecczyzny. Dzięki pracom językoznawców, takim jak Krystyna Holly czy Kazimierz Nitsch, możemy dziś lepiej poznać i docenić to bogactwo językowe.